Жаңалықтар
Түркістан қаласы тұрғындары үшін венчурлық қаржыландырудың маңызы мен ерекшеліктерін айта кетсек
Венчурлық қаржыландыру банктік несие беруден қатты ерекшеленеді. Өзіндік қаржыландырудың бұл түрінің бірнеше аса маңызды мәнді және сипаттық ерекшеліктерін атап кетсе болады:
1. Венчурлық қаржыландыру акцияға пайлық салымдар мен, яғни тәуекел мен биржадағы ойынмен байланысты;
2. Венчурлық салымшы өз ақшасын компанияға емес, жаңа компанияның интеллектуалды меншігін құрайтын акционерлік капиталына салады;
3. Әдетте, бұндай инновациялық жобалармен не техникалық не коммерциялық апробацияға ие емес, мұндай жобаларды жүзеге асыру тәуекелі өте жоғары болады;
4. Венчурлық капитал тек жаңа жоғары техникалық компанияға орташа және ұзақ мерзімге беріледі. Компанияның өмірлік циклы өтпейінше, венчурлық инвестордың өз қалауымен кез келген уақытта алына алмайды;
5. Қаржыландырудан кейін, 5-7 жыл өткен соң ғана венчурлық инвестор өзіне тиесілі акцияларын иемденіп, оларды бастапқы бағасынан бірнеше есе жоғары бағада сату арқылы пайда табады. Сол себепті де венчерлық инвесторлар табыстың дивидент түрінде бөлінуінен гөрі, оны қайтадан бизнеске салуды көздейді.;
6. Қаржыландырылған шағын компанияның дамуының сәттілігі оның акцияларының құнның өсуімен, компанияның не оның бөліктерінің табысты сатылуы мүмкіндігінен тікелей байланысты;
7. Шағын инновациялық фирмалардың бастапқы капитал көлемі салыстырмалы түрде үлкен болады.
Ірі фирмаларға келешексіз және аса тәуекел болып көрінетін облыстардағы жаңашылдықтарды өңдеумен ірі емес кәсіпорындар айналысады. Шағын кәсіпорындармен бағдарламалық қамтамасыз етудің микропроцесор, персоналдыкомьютер сияқты жаңашылдықтары құрылған. Шағын фирмалар ірі корпарацияларға қарағанда 24 есе, ал орта компанияларға қарағанда 4 есе артық жаңашылдықтарды ұсынады. Бұл шағын фирмалардың ғылыми потенциалының жоғары тиімділігін дәлелдейді. Шағын фирмалардың мұндай тиімділігі олардың мобильділігі мен икемділігі, тәуекелділікке баруға дайындығы, қозғалыстың ең жақсы бағыттылығы, өндірістің ең төменгі шығындары есебінен қамтамассыз етіледі.
Венчурлық қаржыландыру– бұл жаңа құрылушы шағын жоғары технологиялы компаниялар немесе өздерін таныстырып, ұсынып қойған венчурлық компаниялардың акционерлік капиталындағы жеке капиталдың ұзақ мерзімді (5-7 жыл) тәуекел инвестициялары. Мұндай кәсіпорындар ғылымды көп қажет ететін өнімдерді өңдеу мен өндіруге, енгізілген құралдар құнының өсіміне сай алынатын пайда мақсатын дамыту мен кеңейту үшін бағытталған.
3.Тәуекелі жоғары венчурлық жобаларды қаржыландыру үшін инновациялық және венчурлық қорлар инновациялық жобаларды көп критерийлі жүйе арқылы қатаң талдау жасайды. Бұл өте маңызды кез, себебі қаржылық табыс инновациялық жобаның дұрыс таңдалуына байланысты.
Тәжірибеде жобаны таңдау үдерісі мынадай төрт кезеңнен тұрады.
1 кезең. Венчурлық қаржыландыруды талап ететін инновациялық фирманы іздеу және таңдау. Венчурлық инвестордың қаржылық тәуекелі салынған капиталдың қайтымы орта деңгейден жоғары болуы анықталады. Салынған капитал қайтымдылығы (Internal Rate of Return-IRR) – сыйақыны өлшеудің жалпы көрсеткіші инвесторге де инновациялық идея авторы үшінде негізгі көрсеткіш. Осы көрсеткіш Еуропалық және британдық венчурлық капитал ассоциацияларында инновациялық жобаның табысын бағалаудың стандарты болып табылады.
Кезең. Инновациялық компания не инновациялық жоба венчурлық капиталистің алдына түскен соң, ұзақ және оңай емес, тиянақты тексеру және талдау үдерісі басталады. Бұл кезең венчурлық қаржыландырудағы жобаны ең ұзақ, кейде бір жарым жылға созылатын кезең және ол қабылдау не қабылдамау туралы шешім шығарумен аяқталады. Инновациялық жобаның барлық аспектілері бойынша компания мен бизнестің инновациялық жағдайы талқылауға түседі. Осындай зерттеу шешімі оң болса, инвестициялық ұсыныс не меморандум қабылданады. Онда инвестициялық комитет үшін қорытындылар мен ұсыныстар жасалғаннан кейін ол өзінің соңғы шешімін шығарады.
Кезең. Жобаны компанияны қаржыландыру туралы шешім қабылданған соң, қаржыландыратын компанияның шотына ақша қаражаттарын аудару кезеңі басталады. Ол қажетті – құқықтық қағаздардың құрылуы мен толтырылуымен байланысты.
Кезең. Дайындалу кезеңі біткен соң инноватор кесіпкер өз компаниясына қаражатты алады, онан соң жаңа кезең hands on management, яғни басқару не hands on support яғни қолды пульстте ұстау кезеңі басталады. Инвестор берген қаражаттын компания қалай жұмсап жатқанына бей-жай қарамайды. Венчурлық қордың өкілі қаржылық менеджер атқарушы директор болып басшылар кеңесі құрамына кіреді.
Айына бір рет басшылар кеңесіне басқарушылардың есеп қисаптары тапсырылады. Негізінде, бұл – компанияның ақша қаражаттарының жұмсалуы жайлы айлық есебі.
Бірақ компанияның нақты венчурлық инвесторы болмаса, шағын жоғары технологиялық компания инвесторды өзі іздеуі қажет және өз қызметін тәжірибе жүзінде бекітілген ережелерге сәйкес кезең бойынша дамытып отыруы қажет.
Инвестиция алдындағы кезеңді инвестициялық кезең алмастырады. Осы кезде бәсекеге қабілетті тауар шығаруды бастайтын және нарықтың белгілі бір сегментін осы тауар арқылы иеленетін шағын жоғары технологиялы компанияның қалыптасуы басталады. Венчурлық компанияның өмірі инвестициядан кейінгі кезеңмен аяқталады. Бұл кезең инвестордың компанияға салынған қаражатын қайтарумен және жаңа иелерінің болуымен сипатталады. Шағын жоғары технологиялы компаниялардың құрылуының, қалыптасуының және дамуының негізгі кезеңдері осы болып табылады.
Дегенмен соңғы уақыттарда венчурлы бизнес мамандарының ұсынысы бойынша мұндай компанияның құрылуы мен дамуының үдіксіздігін алты кезең деп атауға болады.
4.Венчурлық компанияның қалыптасуы және дамуының алты кезеңі
Бірінші кезең – Стартқа дейінгі кезең. Бұл кезең бірнеше айдан бір жылға дейін созылуы мүмкін және бұл кезең екі сатыдан тұрады:
1) Идеяның пайда болу сатысы, егер ол сәтті болса, бұл сатыда жаңа өнім немесе қызмет жасауға мүмкіндік беруі мүмкін.
2) «Seed» компаниясының пайда болуы, ағылшын тілінен аударғанда пайда болу, туу деген мағынаны білдіреді. Бұл кезеңде венчурлық компанияны Seed – «өсіруге арналған компания» деп атайды. Бұл саты пайда болған ғылыми және технологиялық идея немесе жоба, бизнес-идея қаржылық қолдауға байланысты қосымша зерттеулер немесе кейін нарыққа шығаруға болатын тауар үлгісін жасауға шарт жасайды. Мұнда негізгі тұлғалар болып өздерінің ойларын жаңа технология немесе жаңа өнім жасауға қолдануға ойларын жаңа технология немесе жаңа өнім жасауға тырысатын ғалымдар, өнертапқыш немесе техниктер табылады.
Екінші кезең – Старт кезеңі. Бұл кезең әдетте 1 – 2 жылға созылады және сатылардан тұрады:
1) Компанияның дамуының бастапқы сатысы, яғни оның старты.»Start up» – ағылшыннан аударғанда енді пайда болған компания деген мағынаны білдіреді. Бұл кезеңде венчурлық компанияның аты – Start up – «енді пайда болған компания» деп аталады. Компания инновациялық үдерісті жүзеге асыра бастайды. Компаниялар ұйымдастырылу кезеңінде болуы мүмкін немесе ұзақ нарықтық тарихы жоқ компания ретінде қызмет етеді. Бұл компаниялар менеджмент командасына ие, нақты бизнес жоспарлары бар және операциялық қызметті жүзеге асыруға дайын.
2) жаңа өнімді өндіруді ұйымдастыру сатысы. Бұл сатыда нарықта жаңа өнімнің сатылуына қажетті қосымша ғылыми – зерттеулік, конструкторлық және технологиялық өндірістер, сонымен қатар маркетингтік зерттеулер жасалады.
Үшінші кезең – Ерте өсу кезеңі. Бұл кезеңге дейін жеткен венчурлық компанияларды «Early Stag» – яғни, «ерте даму сатысы» деп атайды. Компаниялар дайын өнімді шығарады және оны коммерциялық жүзеге асырудың, өткізудің ең бастапқы сатысында болады. мұндай компаниялар табысты болмауы мүмкін және ғылыми зерттеу жұмыстарының аяқталуына қосымша қаржыны қажет етуі мүмкін. Бұл кезең жаңа өнімнің техникалық және алдын ала маркетингтік зерттеулерден сәтті өткені және бұл өнімді коммерциялық масштабта өндіруге жағдай жасағанда ғана жүзеге асады. Әдетте компанияның дамуының бұл кезеңі 1 жылдан 3 жылға созылады және үш тізбектелген сатыдан тұрады:
1) Алғашқы ерте саты – нарықты зерттеу барысында жақсы нәтижелерге қол жеткізуге байланысты коммерциялық өнімді өндірудің алғашқы үлкен емес масштабын үйлестіру.
2) Екінші ерте саты – алдыңғы сатыдан айырмашылығы нарықпен кері байланысты сезінуге мүмкіндік беретін компания өзінің тауарын керекті мөлшерде өндіруі. Осы кезеңде тауардың немесе қызметтің нарыққа толықтай енуіне мүмкіндік беретін өндірістің сандық және сапалық параметрлері орнатылады және осы көрсеткіштерге байланысты компания өндірістің жылдамдығын ұлғайтып отырады.
3) Үшінші ерте саты – компанияның дамуы, шығарылатын өнімнің сату көлемінің ұлғаюы, өндіріс көлемінің өсуі, алдағы уақытта шығарылатын өнімнің жеке қасиеттерін дамыту және қрсымша маркетингтік зерттеулер жүргізілуімен сипатталады.
Бұл кезеңде компания «есейеді», тауар сапасын көтереді, тауардың өзіндік құнын түсіреді және сонымен қатар жаңа өнімдер ойлап табу, бар өнімдердің қасиеттерін жоғарылатуға итермелейтін шағын фирмалар мен ірі корпорациялар сияқты бәсекелестермен кездеседі.
Төртінші кезең – Тұрақты өсу немесе кеңею кезеңі. Алдыңғы кезеңдермен сәтті өткен венчурлық компаниялар үшін тұрақты өсу кезеңі басталады. Жылдық сату көлемі өскен кезде өндіріс қуаттылығының кеңеюіне қажеттілік туады, жұмысқа қосымша персоналды тарту, жаңа өнім жасау, сонымен қатар маркетингке және сату көлемін ұлғайту үшін көптеген айналым құралдарына қажеттілік туындайды. Бұл компанияларды Expansion – «кеңес» деп атайды.
Даму және кеңею кезеңі 2 жылдан 4 жылға созылады. Бұл кезеңде тәуекел онша жоғары болмағандықтан, ал пайда өсіп, өтімді активтердің бар болуына байланысты компанияның бағасы және оның акциялары біртіндеп өседі. Инвесторға өзінің салған капиталын қайтарып алу ғана емес сонымен қатар үстінен қосымша пайда алуға мүмкіндік туады. Компания осы уақытта сату көлемін ұлғайтып пайда табады. Түскен пайда маркетингтік зерттеулер, айналым капиталын ұлғайту, өндіріс базасын дамыту немесе жаңа инновациялық үрдіске пайдалануы мүмкін. Сондықтан соңғысына – инвестициядан біртіндеп шығу фазасы, яғни өтімділікті қамтамасыз ету кезеңіне өту басталады. Бұл фазада сәйкес келетін мәселелер алдыңғыларға қарағанда өзгеше келеді: компанияға корпоративтік стратегиясын ойлау керек; ұзақ мерзімді перспективті жоспарлауға өту; қызметкерлерді материалдық және моральді қамтамасыз етуге және оның жаңа өндірістік қызмет ету схемаларымен байланысты салық және басқа да құқықтық аспектілермен мәселелермен туындайды. Кәсіпкер өзін компанияның беделді тұлғасы ретінде сезінбейді және ол жаңа компания құру үшін осы компаниядағы үлесін сатып, кеткісі келеді. Сондықтан компанияны инвестор мен инноваторға жоспарланған табыстың белгілі бір бөлігін алу үшін биржалық қорға дайындау жұмыстары алдына қойылады. Бесінші кезең – компанияның өтімділігін қамтамасыз ету кезеңі.Бұл кезең инвесторлардың өздерінің құнды қағаздарын кәсіпкермен келісімге келу уақытынан бері өз қаражатын табысқа айналдыру үшін сатумен байланысты. Әдетте бұл келісімге қол қойылған күннен бастап және компанияға венчурлы капитал инвестициясының бірінші бөлігі түскеннен соң 5 – 7 жылдан кейін болады.
Компания акциясын сатып алудың бірнеше нұсқалары бар, олардың әрқайсысы тез немесе кейін пайда алуға бағытталған: Компания акциясының бақылау пакетін сол компания менеджерлерінің сатып алуы. Венчурлық бизнесте бұл үдеріс «management buy – out», яғни «басқарушылардың сатып алуы» деп аталады. Бұл дегеніміз – акциялар пакетін тауар ассортименті, кәсіпорынның бөлігін немесе барлығын басқару қызметін жүзеге асыратын, қазіргі таңда жұмыс істеп жатқан компания менеджменті өз қарамағына алады. Сонымен қатар менеджмент инвестордан акцияларды компания жарғысында көрсетілген жарғыға сәйкес сатып алады.
Қазіргі кездегі менеджменттің компания акциясын сатып алудың негізгі 5 оңтайлы жағы бар:
1. Компания менеджменті оның қазіргі жағдайы туралы нақты әрі толық ақпаратқа ие болады, сол себепті компания иесі бола отыра жұмысының тиімділігін арттыруды жүзеге асырады.
2. Компания басшылығы барлық қаржылық ағымдарға ие болады. заңдық құжаттардың дәлдігін сақтаса, бұл жағдай басшылықтың қаржылық қатынастарда қызмет етуін кеңейтеді.
3. Компанияның басқарушы мүшелері компанияны еркін әрі қауіпсіз басқаруға, оның қызметіне мониторинг жүргізуге мүмкіндік алады. Бұл компания басшылығына үнемі есеп тапсыруға емес, компания дамуының ұтымды стратегиясын жасауға және жүзеге асыруға көңіл бөлуге мүмкіндік береді.
4. Директорлар кеңесі мен акционерлік қоғамды басқаруда менеджмент өкілдерінің өсуі компанияның одан әрі даму стратегиясына өзгеріс енгізуге мүмкіндік береді.
5. Компанияның үлкен акция пакетінің менеджмент қолында болуы оларды компания иесі әрі басқарушыларына айналдырады және компанияның тиімділігін арттыруға тікелей қызығушылық тудырады.
Компания акциясының бақылау пакетін басқа компания менеджерлерінің сатып алуы – «management buy -in» – «сырттан басқарушылардың сатып алуы», яғни компанияны немесе оның бөлігін бұл компанияда жұмыс жасамайтын немесе басқаруына қатыспайтын менеджерлердің сатып алуы. Шағын жоғарғы технологиялы компанияны сырттан менеджерлердің сатып алуы ішкі менеджерлердің сатып алуына қарағанда көп мәселелер туындатады.
Тағы да нұсқасына – шағын жоғарғы технологиялы компанияларды біртіндеп консолидациялау жатады. Бұл жағдайда басшылық басқа шағын жоғарғы технологиялы компанияларды сатып алу немесе қосу арқылы алуды жүзеге асырады. Консолидациялау кезінде компанияларды біріктіру үдерісін жүзеге асыру үшін қажетті қасиеттерге ие тәжірибелі менеджерлер қажет.
Алтыншы кезең – инвестициядан шығу кезеңі (exit or divesting) – немесе аяқталу кезеңі.Негізінен венчурлы компанияда инвестицияның өмірлік циклі 5-7 жыл арасында болады. Осы уақыт аралығында венчурлы компания инвесторлары алдын – ала айтылған пайда мен салған қаражаттарын алуы үшін оң нәтижелер арқылы экономикалық тиімділікке жетуі тиіс.
Негізінен инвестициядан шығудың негізгі бес жолы бар:
1. Басқа шаруашылық компания саудасында өз үлесін сату.
2. Инвестордан менеджменттің компанияның алдыңғы даму кезеңінен қалған акциялар пакетін алу.
3.Ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізетін басқа бөлімнің компанияны қайта қаржыландыруы немесе венчурлық капиталының бір бөлігін сатып алуы.
4. Компанияны құтқару. Егер компанияның құны бизнес-жоспармен салыстырғанда төмен болса, онда оны сату барысында инвестор жоспарлаған пайданы ала алмайды. Акционерлердің алдында компанияны модернизациялау қажеттілігі мен алдын ала сатуға дайындау, оның ішінде қайта құрылымдау мәселелері тұрады. Компанияның беделін көтеру үшін қосымша уақыт пен жаңа құралдар қажет. Осы мақсатта банктен кредит алуға немесе компанияның дамуының осы кезеңіне бағытталған венчурлық қорлардан инвестиция алуға болады. Бірақ кей жағдайларда инвестор күткісі келмейді және өзінің қаражатын қайтаруды талап етеді. Мұндай жағдайда қайта құрылымдаудың орнына басқа нәтижелі компания құрамына ену үшін сатуға дайындық жүргізіледі, сонымен қатар компания стратегиялық инвесторға сатылуы мүмкін немесе толық сатылуы мүмкін.
5. Ірі қор биржасына шығу. Бірақ Лондон Қор Биржасында, NASDAQ қор биржаларында акцияларды тіркеу өте қиын, дегенмен имиджі жоғары венчурлық компаниялардың құнды қағаздары осы қор биржаларында айналымға шығарылады.
Инвестициядан шығудың мүмкін жолдары осындай. Инвесторды таңдау көптеген факторлардан, әсіресе оның жеке тәжірибесіндегі жинақталған түйсігінен және кәсіпкер кеңес берушілердің берген шешімдерінен тәуелді болады.
5.Венчурлық капиталдың қайнар көздері. Дамыған елдер тәжірибесінде жоғары технологиялы шағын компанияларды қаржыландырудың қайнар көздерін бөледі: ресми және ресми емес секторлардың қайнар көздері (18-сурет).
Ресми емес сектор. АҚШ пен Ұлыбританияда жоғары технологиялы компаниялардың құрылтайшылары венчурлы жобалардың бастапқы кезеңдерін жеке жинақтары арқылы қаржыландырып, жүзеге асырады (көптеген жағдайлардың 59-74%-да түрлі бағалаулар бойынша осылай жүргізіледі).
Жеке жинақ көлемінің көбінесе шектеулі болғандығына қарамастан, барлық елдердегі бастауыш кәсіпкелер меншік құралдарын көп мөлшерде игерудің басқа көздерден инвестиция тартпау мұмкіндіктерін қарастырады, себебі бұл әрекет болашақта құрылған компания акциясының көп үлесін иемденуге ерік береді. Сондықтан да инновациялық идеяның авторы жобасын өз қаражаты арқылы жүзеге асырғысы келеді.
Барлық дамыған елдерде инновациялық үрдістің бастапқы кезеңдерінде ғылым мен техниканың дамуы үшін арналған мемлекеттік және халықаралық гранттар кеңінен қолданылады. Сонымен қатар инновациялық жобаның идеясы теориялық деңгейде зерттеу жоғары оқу орындарында мемлекеттік бюджет қаражатынан қаржыландырылады.
Инновациялық жобаның одан әрі дамуы үшін инновациялық жобаның инициаторы жұмыс істейтін базалық институттың ирнвестициясы қабілетті бола алады. Академиялық және салалық базалық институттар мен университеттердің сонымен қатар конструкторлық бюро мен басқа да ғылыми – техникалық мекемелердің құралдары негізінен алаңдарды ұсыну, тәжірибелік стендтер, аппаратуралар, зертханалық құрылғылар, ғалымдар мен технологтардың кеңестері, студенттер мен магистранттарды техникалық өңдеулерде қатысуға тарту түрінде қолданылады.
Одан да ыңғайлы жағдайларды бастауыш кәсіпкерлерге бизнес-инкубаторлар мен инновациялық орталықтар жасайды. Бизнес инкубаторлар мен инновациялық орталықтардың негізгі тапсырмалары – жас компанияларға ойдың пайда болуы мен бастауыш технологиялық өңдеулерден жаңа ғылыми сыйымды өнімнің сынақ топтамасының шығарылуына дейінгі аралықтан тез әрі сәтті өтулеріне көмектесу. Мысалы Оксфорд пен Кембриджде ғалым –тапқыштарға ойларын технологиялық прототипке дейін жеткізуге және компанияны инновациялық өнім өндірісі ойынша оқытуға көмектесетін бірнеше бизнес –инкубаторлар мен инновациялық парктер құрылған. Бизнес –иннкубаторлардың инвестициясы орынды жалға беру, құрал-жабдықтарды ұсыну, байланыс құралдары мен станоктық парктік, сонымен қатар заңгерлер, қаржыгерлер , маркетологтар кеңестерін жеңілдік шарттарымен ұсынады.
Сонымен қатар бизнес –инкубаторлар мен инновациялық орталықтар шағын инновациялық фирмаларға материалдық қресурстар ұсынады және инвестицияны, білікті менеджерлерді, сатып алушыларды, шикізатпен қамтамасыз етушілерді, құрылға бөлшектерін іздеуге, ең басты бизнес жоспарды жасауға көмектеседі. Венчурлық капитал иелеріне және инвесторға жоба иесі нақты саны жоқ төңкерістік идеясымен келгені қажет емес.
Негізінен «бизнес періштелер» – бос құралдарды орналастыратын барынша ауқатты адамдар. Олар бұл құралдарымен пайда табу үшін немесе оларға биржада ойнап, тәуекел ету ұнағандықтан үлкен тәуекелді жобаларды инвестициялауға дайын.
«Бизнес періштелер» тәуекелінің төмендеуіне басқалардың есебінен жетеді, яғни бірден бірнеше инновациялық жобаларды инновациялау арқылы және сол жобалардың ішінде біреуі міндетті түрде үлкен көлемде пайда әкелетін мүмкіншілігі. Бірақ олар әрқашан ірі инновациялық жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік ала бермейді.
Мұндай мәселелерді шешуге арнайы инвестициялық синдикаттар құрылады, яғни бірнеше инвестициялардың бірігуі жүзеге асады. Көбінесе осындай синдикат құрылуының инициаторы өз күшінің арқасында бірнеще бизнес періштелерді бірге шығаратын жеке тұлға болып табылады. Нәтижесінде жаңа компанияларға жеке тәуекелін төмендете отырып, үлкен көлемде қаражат салуға мүмкіндік пайда болады.
Ресми сектор
Венчурлық капиталдың қоры-бұл бірнеше заңды және жеке тұлғалардың ұзақ және қысқа мерзімді жобаларға инвестиция салу үшін уақытша біріккен құралдары, тәжірибелері мен іскерлік байланыстары.
Осы себептен қорлар ашық және жабық болады. Жабық қорларда капитал иелерінің тіркелуі біткен соң, құралдардың көлемі мен акционерлердің тізімі тұрақтанады. Мұндай қорлар 5-10 жыл өмір сүреді. Бұл уақыт аралығында инвесторлар инвестицияланған компанияның дамуының нәтижесінде толығымен өз құралдарын қайтарады әрі пайда табады .Ашық қорларда капиталтжаңа акционерлердің қосылуымен артып отыруы мүмкін және осыған байланысты мұндай қорлардың өмір сүру ұзақтығы қатал түрде шектеулі болмайды.
1. Венчурлық қаржыландыру акцияға пайлық салымдар мен, яғни тәуекел мен биржадағы ойынмен байланысты;
2. Венчурлық салымшы өз ақшасын компанияға емес, жаңа компанияның интеллектуалды меншігін құрайтын акционерлік капиталына салады;
3. Әдетте, бұндай инновациялық жобалармен не техникалық не коммерциялық апробацияға ие емес, мұндай жобаларды жүзеге асыру тәуекелі өте жоғары болады;
4. Венчурлық капитал тек жаңа жоғары техникалық компанияға орташа және ұзақ мерзімге беріледі. Компанияның өмірлік циклы өтпейінше, венчурлық инвестордың өз қалауымен кез келген уақытта алына алмайды;
5. Қаржыландырудан кейін, 5-7 жыл өткен соң ғана венчурлық инвестор өзіне тиесілі акцияларын иемденіп, оларды бастапқы бағасынан бірнеше есе жоғары бағада сату арқылы пайда табады. Сол себепті де венчерлық инвесторлар табыстың дивидент түрінде бөлінуінен гөрі, оны қайтадан бизнеске салуды көздейді.;
6. Қаржыландырылған шағын компанияның дамуының сәттілігі оның акцияларының құнның өсуімен, компанияның не оның бөліктерінің табысты сатылуы мүмкіндігінен тікелей байланысты;
7. Шағын инновациялық фирмалардың бастапқы капитал көлемі салыстырмалы түрде үлкен болады.
Ірі фирмаларға келешексіз және аса тәуекел болып көрінетін облыстардағы жаңашылдықтарды өңдеумен ірі емес кәсіпорындар айналысады. Шағын кәсіпорындармен бағдарламалық қамтамасыз етудің микропроцесор, персоналдыкомьютер сияқты жаңашылдықтары құрылған. Шағын фирмалар ірі корпарацияларға қарағанда 24 есе, ал орта компанияларға қарағанда 4 есе артық жаңашылдықтарды ұсынады. Бұл шағын фирмалардың ғылыми потенциалының жоғары тиімділігін дәлелдейді. Шағын фирмалардың мұндай тиімділігі олардың мобильділігі мен икемділігі, тәуекелділікке баруға дайындығы, қозғалыстың ең жақсы бағыттылығы, өндірістің ең төменгі шығындары есебінен қамтамассыз етіледі.
Венчурлық қаржыландыру– бұл жаңа құрылушы шағын жоғары технологиялы компаниялар немесе өздерін таныстырып, ұсынып қойған венчурлық компаниялардың акционерлік капиталындағы жеке капиталдың ұзақ мерзімді (5-7 жыл) тәуекел инвестициялары. Мұндай кәсіпорындар ғылымды көп қажет ететін өнімдерді өңдеу мен өндіруге, енгізілген құралдар құнының өсіміне сай алынатын пайда мақсатын дамыту мен кеңейту үшін бағытталған.
3.Тәуекелі жоғары венчурлық жобаларды қаржыландыру үшін инновациялық және венчурлық қорлар инновациялық жобаларды көп критерийлі жүйе арқылы қатаң талдау жасайды. Бұл өте маңызды кез, себебі қаржылық табыс инновациялық жобаның дұрыс таңдалуына байланысты.
Тәжірибеде жобаны таңдау үдерісі мынадай төрт кезеңнен тұрады.
1 кезең. Венчурлық қаржыландыруды талап ететін инновациялық фирманы іздеу және таңдау. Венчурлық инвестордың қаржылық тәуекелі салынған капиталдың қайтымы орта деңгейден жоғары болуы анықталады. Салынған капитал қайтымдылығы (Internal Rate of Return-IRR) – сыйақыны өлшеудің жалпы көрсеткіші инвесторге де инновациялық идея авторы үшінде негізгі көрсеткіш. Осы көрсеткіш Еуропалық және британдық венчурлық капитал ассоциацияларында инновациялық жобаның табысын бағалаудың стандарты болып табылады.
Кезең. Инновациялық компания не инновациялық жоба венчурлық капиталистің алдына түскен соң, ұзақ және оңай емес, тиянақты тексеру және талдау үдерісі басталады. Бұл кезең венчурлық қаржыландырудағы жобаны ең ұзақ, кейде бір жарым жылға созылатын кезең және ол қабылдау не қабылдамау туралы шешім шығарумен аяқталады. Инновациялық жобаның барлық аспектілері бойынша компания мен бизнестің инновациялық жағдайы талқылауға түседі. Осындай зерттеу шешімі оң болса, инвестициялық ұсыныс не меморандум қабылданады. Онда инвестициялық комитет үшін қорытындылар мен ұсыныстар жасалғаннан кейін ол өзінің соңғы шешімін шығарады.
Кезең. Жобаны компанияны қаржыландыру туралы шешім қабылданған соң, қаржыландыратын компанияның шотына ақша қаражаттарын аудару кезеңі басталады. Ол қажетті – құқықтық қағаздардың құрылуы мен толтырылуымен байланысты.
Кезең. Дайындалу кезеңі біткен соң инноватор кесіпкер өз компаниясына қаражатты алады, онан соң жаңа кезең hands on management, яғни басқару не hands on support яғни қолды пульстте ұстау кезеңі басталады. Инвестор берген қаражаттын компания қалай жұмсап жатқанына бей-жай қарамайды. Венчурлық қордың өкілі қаржылық менеджер атқарушы директор болып басшылар кеңесі құрамына кіреді.
Айына бір рет басшылар кеңесіне басқарушылардың есеп қисаптары тапсырылады. Негізінде, бұл – компанияның ақша қаражаттарының жұмсалуы жайлы айлық есебі.
Бірақ компанияның нақты венчурлық инвесторы болмаса, шағын жоғары технологиялық компания инвесторды өзі іздеуі қажет және өз қызметін тәжірибе жүзінде бекітілген ережелерге сәйкес кезең бойынша дамытып отыруы қажет.
Инвестиция алдындағы кезеңді инвестициялық кезең алмастырады. Осы кезде бәсекеге қабілетті тауар шығаруды бастайтын және нарықтың белгілі бір сегментін осы тауар арқылы иеленетін шағын жоғары технологиялы компанияның қалыптасуы басталады. Венчурлық компанияның өмірі инвестициядан кейінгі кезеңмен аяқталады. Бұл кезең инвестордың компанияға салынған қаражатын қайтарумен және жаңа иелерінің болуымен сипатталады. Шағын жоғары технологиялы компаниялардың құрылуының, қалыптасуының және дамуының негізгі кезеңдері осы болып табылады.
Дегенмен соңғы уақыттарда венчурлы бизнес мамандарының ұсынысы бойынша мұндай компанияның құрылуы мен дамуының үдіксіздігін алты кезең деп атауға болады.
4.Венчурлық компанияның қалыптасуы және дамуының алты кезеңі
Бірінші кезең – Стартқа дейінгі кезең. Бұл кезең бірнеше айдан бір жылға дейін созылуы мүмкін және бұл кезең екі сатыдан тұрады:
1) Идеяның пайда болу сатысы, егер ол сәтті болса, бұл сатыда жаңа өнім немесе қызмет жасауға мүмкіндік беруі мүмкін.
2) «Seed» компаниясының пайда болуы, ағылшын тілінен аударғанда пайда болу, туу деген мағынаны білдіреді. Бұл кезеңде венчурлық компанияны Seed – «өсіруге арналған компания» деп атайды. Бұл саты пайда болған ғылыми және технологиялық идея немесе жоба, бизнес-идея қаржылық қолдауға байланысты қосымша зерттеулер немесе кейін нарыққа шығаруға болатын тауар үлгісін жасауға шарт жасайды. Мұнда негізгі тұлғалар болып өздерінің ойларын жаңа технология немесе жаңа өнім жасауға қолдануға ойларын жаңа технология немесе жаңа өнім жасауға тырысатын ғалымдар, өнертапқыш немесе техниктер табылады.
Екінші кезең – Старт кезеңі. Бұл кезең әдетте 1 – 2 жылға созылады және сатылардан тұрады:
1) Компанияның дамуының бастапқы сатысы, яғни оның старты.»Start up» – ағылшыннан аударғанда енді пайда болған компания деген мағынаны білдіреді. Бұл кезеңде венчурлық компанияның аты – Start up – «енді пайда болған компания» деп аталады. Компания инновациялық үдерісті жүзеге асыра бастайды. Компаниялар ұйымдастырылу кезеңінде болуы мүмкін немесе ұзақ нарықтық тарихы жоқ компания ретінде қызмет етеді. Бұл компаниялар менеджмент командасына ие, нақты бизнес жоспарлары бар және операциялық қызметті жүзеге асыруға дайын.
2) жаңа өнімді өндіруді ұйымдастыру сатысы. Бұл сатыда нарықта жаңа өнімнің сатылуына қажетті қосымша ғылыми – зерттеулік, конструкторлық және технологиялық өндірістер, сонымен қатар маркетингтік зерттеулер жасалады.
Үшінші кезең – Ерте өсу кезеңі. Бұл кезеңге дейін жеткен венчурлық компанияларды «Early Stag» – яғни, «ерте даму сатысы» деп атайды. Компаниялар дайын өнімді шығарады және оны коммерциялық жүзеге асырудың, өткізудің ең бастапқы сатысында болады. мұндай компаниялар табысты болмауы мүмкін және ғылыми зерттеу жұмыстарының аяқталуына қосымша қаржыны қажет етуі мүмкін. Бұл кезең жаңа өнімнің техникалық және алдын ала маркетингтік зерттеулерден сәтті өткені және бұл өнімді коммерциялық масштабта өндіруге жағдай жасағанда ғана жүзеге асады. Әдетте компанияның дамуының бұл кезеңі 1 жылдан 3 жылға созылады және үш тізбектелген сатыдан тұрады:
1) Алғашқы ерте саты – нарықты зерттеу барысында жақсы нәтижелерге қол жеткізуге байланысты коммерциялық өнімді өндірудің алғашқы үлкен емес масштабын үйлестіру.
2) Екінші ерте саты – алдыңғы сатыдан айырмашылығы нарықпен кері байланысты сезінуге мүмкіндік беретін компания өзінің тауарын керекті мөлшерде өндіруі. Осы кезеңде тауардың немесе қызметтің нарыққа толықтай енуіне мүмкіндік беретін өндірістің сандық және сапалық параметрлері орнатылады және осы көрсеткіштерге байланысты компания өндірістің жылдамдығын ұлғайтып отырады.
3) Үшінші ерте саты – компанияның дамуы, шығарылатын өнімнің сату көлемінің ұлғаюы, өндіріс көлемінің өсуі, алдағы уақытта шығарылатын өнімнің жеке қасиеттерін дамыту және қрсымша маркетингтік зерттеулер жүргізілуімен сипатталады.
Бұл кезеңде компания «есейеді», тауар сапасын көтереді, тауардың өзіндік құнын түсіреді және сонымен қатар жаңа өнімдер ойлап табу, бар өнімдердің қасиеттерін жоғарылатуға итермелейтін шағын фирмалар мен ірі корпорациялар сияқты бәсекелестермен кездеседі.
Төртінші кезең – Тұрақты өсу немесе кеңею кезеңі. Алдыңғы кезеңдермен сәтті өткен венчурлық компаниялар үшін тұрақты өсу кезеңі басталады. Жылдық сату көлемі өскен кезде өндіріс қуаттылығының кеңеюіне қажеттілік туады, жұмысқа қосымша персоналды тарту, жаңа өнім жасау, сонымен қатар маркетингке және сату көлемін ұлғайту үшін көптеген айналым құралдарына қажеттілік туындайды. Бұл компанияларды Expansion – «кеңес» деп атайды.
Даму және кеңею кезеңі 2 жылдан 4 жылға созылады. Бұл кезеңде тәуекел онша жоғары болмағандықтан, ал пайда өсіп, өтімді активтердің бар болуына байланысты компанияның бағасы және оның акциялары біртіндеп өседі. Инвесторға өзінің салған капиталын қайтарып алу ғана емес сонымен қатар үстінен қосымша пайда алуға мүмкіндік туады. Компания осы уақытта сату көлемін ұлғайтып пайда табады. Түскен пайда маркетингтік зерттеулер, айналым капиталын ұлғайту, өндіріс базасын дамыту немесе жаңа инновациялық үрдіске пайдалануы мүмкін. Сондықтан соңғысына – инвестициядан біртіндеп шығу фазасы, яғни өтімділікті қамтамасыз ету кезеңіне өту басталады. Бұл фазада сәйкес келетін мәселелер алдыңғыларға қарағанда өзгеше келеді: компанияға корпоративтік стратегиясын ойлау керек; ұзақ мерзімді перспективті жоспарлауға өту; қызметкерлерді материалдық және моральді қамтамасыз етуге және оның жаңа өндірістік қызмет ету схемаларымен байланысты салық және басқа да құқықтық аспектілермен мәселелермен туындайды. Кәсіпкер өзін компанияның беделді тұлғасы ретінде сезінбейді және ол жаңа компания құру үшін осы компаниядағы үлесін сатып, кеткісі келеді. Сондықтан компанияны инвестор мен инноваторға жоспарланған табыстың белгілі бір бөлігін алу үшін биржалық қорға дайындау жұмыстары алдына қойылады. Бесінші кезең – компанияның өтімділігін қамтамасыз ету кезеңі.Бұл кезең инвесторлардың өздерінің құнды қағаздарын кәсіпкермен келісімге келу уақытынан бері өз қаражатын табысқа айналдыру үшін сатумен байланысты. Әдетте бұл келісімге қол қойылған күннен бастап және компанияға венчурлы капитал инвестициясының бірінші бөлігі түскеннен соң 5 – 7 жылдан кейін болады.
Компания акциясын сатып алудың бірнеше нұсқалары бар, олардың әрқайсысы тез немесе кейін пайда алуға бағытталған: Компания акциясының бақылау пакетін сол компания менеджерлерінің сатып алуы. Венчурлық бизнесте бұл үдеріс «management buy – out», яғни «басқарушылардың сатып алуы» деп аталады. Бұл дегеніміз – акциялар пакетін тауар ассортименті, кәсіпорынның бөлігін немесе барлығын басқару қызметін жүзеге асыратын, қазіргі таңда жұмыс істеп жатқан компания менеджменті өз қарамағына алады. Сонымен қатар менеджмент инвестордан акцияларды компания жарғысында көрсетілген жарғыға сәйкес сатып алады.
Қазіргі кездегі менеджменттің компания акциясын сатып алудың негізгі 5 оңтайлы жағы бар:
1. Компания менеджменті оның қазіргі жағдайы туралы нақты әрі толық ақпаратқа ие болады, сол себепті компания иесі бола отыра жұмысының тиімділігін арттыруды жүзеге асырады.
2. Компания басшылығы барлық қаржылық ағымдарға ие болады. заңдық құжаттардың дәлдігін сақтаса, бұл жағдай басшылықтың қаржылық қатынастарда қызмет етуін кеңейтеді.
3. Компанияның басқарушы мүшелері компанияны еркін әрі қауіпсіз басқаруға, оның қызметіне мониторинг жүргізуге мүмкіндік алады. Бұл компания басшылығына үнемі есеп тапсыруға емес, компания дамуының ұтымды стратегиясын жасауға және жүзеге асыруға көңіл бөлуге мүмкіндік береді.
4. Директорлар кеңесі мен акционерлік қоғамды басқаруда менеджмент өкілдерінің өсуі компанияның одан әрі даму стратегиясына өзгеріс енгізуге мүмкіндік береді.
5. Компанияның үлкен акция пакетінің менеджмент қолында болуы оларды компания иесі әрі басқарушыларына айналдырады және компанияның тиімділігін арттыруға тікелей қызығушылық тудырады.
Компания акциясының бақылау пакетін басқа компания менеджерлерінің сатып алуы – «management buy -in» – «сырттан басқарушылардың сатып алуы», яғни компанияны немесе оның бөлігін бұл компанияда жұмыс жасамайтын немесе басқаруына қатыспайтын менеджерлердің сатып алуы. Шағын жоғарғы технологиялы компанияны сырттан менеджерлердің сатып алуы ішкі менеджерлердің сатып алуына қарағанда көп мәселелер туындатады.
Тағы да нұсқасына – шағын жоғарғы технологиялы компанияларды біртіндеп консолидациялау жатады. Бұл жағдайда басшылық басқа шағын жоғарғы технологиялы компанияларды сатып алу немесе қосу арқылы алуды жүзеге асырады. Консолидациялау кезінде компанияларды біріктіру үдерісін жүзеге асыру үшін қажетті қасиеттерге ие тәжірибелі менеджерлер қажет.
Алтыншы кезең – инвестициядан шығу кезеңі (exit or divesting) – немесе аяқталу кезеңі.Негізінен венчурлы компанияда инвестицияның өмірлік циклі 5-7 жыл арасында болады. Осы уақыт аралығында венчурлы компания инвесторлары алдын – ала айтылған пайда мен салған қаражаттарын алуы үшін оң нәтижелер арқылы экономикалық тиімділікке жетуі тиіс.
Негізінен инвестициядан шығудың негізгі бес жолы бар:
1. Басқа шаруашылық компания саудасында өз үлесін сату.
2. Инвестордан менеджменттің компанияның алдыңғы даму кезеңінен қалған акциялар пакетін алу.
3.Ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізетін басқа бөлімнің компанияны қайта қаржыландыруы немесе венчурлық капиталының бір бөлігін сатып алуы.
4. Компанияны құтқару. Егер компанияның құны бизнес-жоспармен салыстырғанда төмен болса, онда оны сату барысында инвестор жоспарлаған пайданы ала алмайды. Акционерлердің алдында компанияны модернизациялау қажеттілігі мен алдын ала сатуға дайындау, оның ішінде қайта құрылымдау мәселелері тұрады. Компанияның беделін көтеру үшін қосымша уақыт пен жаңа құралдар қажет. Осы мақсатта банктен кредит алуға немесе компанияның дамуының осы кезеңіне бағытталған венчурлық қорлардан инвестиция алуға болады. Бірақ кей жағдайларда инвестор күткісі келмейді және өзінің қаражатын қайтаруды талап етеді. Мұндай жағдайда қайта құрылымдаудың орнына басқа нәтижелі компания құрамына ену үшін сатуға дайындық жүргізіледі, сонымен қатар компания стратегиялық инвесторға сатылуы мүмкін немесе толық сатылуы мүмкін.
5. Ірі қор биржасына шығу. Бірақ Лондон Қор Биржасында, NASDAQ қор биржаларында акцияларды тіркеу өте қиын, дегенмен имиджі жоғары венчурлық компаниялардың құнды қағаздары осы қор биржаларында айналымға шығарылады.
Инвестициядан шығудың мүмкін жолдары осындай. Инвесторды таңдау көптеген факторлардан, әсіресе оның жеке тәжірибесіндегі жинақталған түйсігінен және кәсіпкер кеңес берушілердің берген шешімдерінен тәуелді болады.
5.Венчурлық капиталдың қайнар көздері. Дамыған елдер тәжірибесінде жоғары технологиялы шағын компанияларды қаржыландырудың қайнар көздерін бөледі: ресми және ресми емес секторлардың қайнар көздері (18-сурет).
Ресми емес сектор. АҚШ пен Ұлыбританияда жоғары технологиялы компаниялардың құрылтайшылары венчурлы жобалардың бастапқы кезеңдерін жеке жинақтары арқылы қаржыландырып, жүзеге асырады (көптеген жағдайлардың 59-74%-да түрлі бағалаулар бойынша осылай жүргізіледі).
Жеке жинақ көлемінің көбінесе шектеулі болғандығына қарамастан, барлық елдердегі бастауыш кәсіпкелер меншік құралдарын көп мөлшерде игерудің басқа көздерден инвестиция тартпау мұмкіндіктерін қарастырады, себебі бұл әрекет болашақта құрылған компания акциясының көп үлесін иемденуге ерік береді. Сондықтан да инновациялық идеяның авторы жобасын өз қаражаты арқылы жүзеге асырғысы келеді.
Барлық дамыған елдерде инновациялық үрдістің бастапқы кезеңдерінде ғылым мен техниканың дамуы үшін арналған мемлекеттік және халықаралық гранттар кеңінен қолданылады. Сонымен қатар инновациялық жобаның идеясы теориялық деңгейде зерттеу жоғары оқу орындарында мемлекеттік бюджет қаражатынан қаржыландырылады.
Инновациялық жобаның одан әрі дамуы үшін инновациялық жобаның инициаторы жұмыс істейтін базалық институттың ирнвестициясы қабілетті бола алады. Академиялық және салалық базалық институттар мен университеттердің сонымен қатар конструкторлық бюро мен басқа да ғылыми – техникалық мекемелердің құралдары негізінен алаңдарды ұсыну, тәжірибелік стендтер, аппаратуралар, зертханалық құрылғылар, ғалымдар мен технологтардың кеңестері, студенттер мен магистранттарды техникалық өңдеулерде қатысуға тарту түрінде қолданылады.
Одан да ыңғайлы жағдайларды бастауыш кәсіпкерлерге бизнес-инкубаторлар мен инновациялық орталықтар жасайды. Бизнес инкубаторлар мен инновациялық орталықтардың негізгі тапсырмалары – жас компанияларға ойдың пайда болуы мен бастауыш технологиялық өңдеулерден жаңа ғылыми сыйымды өнімнің сынақ топтамасының шығарылуына дейінгі аралықтан тез әрі сәтті өтулеріне көмектесу. Мысалы Оксфорд пен Кембриджде ғалым –тапқыштарға ойларын технологиялық прототипке дейін жеткізуге және компанияны инновациялық өнім өндірісі ойынша оқытуға көмектесетін бірнеше бизнес –инкубаторлар мен инновациялық парктер құрылған. Бизнес –иннкубаторлардың инвестициясы орынды жалға беру, құрал-жабдықтарды ұсыну, байланыс құралдары мен станоктық парктік, сонымен қатар заңгерлер, қаржыгерлер , маркетологтар кеңестерін жеңілдік шарттарымен ұсынады.
Сонымен қатар бизнес –инкубаторлар мен инновациялық орталықтар шағын инновациялық фирмаларға материалдық қресурстар ұсынады және инвестицияны, білікті менеджерлерді, сатып алушыларды, шикізатпен қамтамасыз етушілерді, құрылға бөлшектерін іздеуге, ең басты бизнес жоспарды жасауға көмектеседі. Венчурлық капитал иелеріне және инвесторға жоба иесі нақты саны жоқ төңкерістік идеясымен келгені қажет емес.
Негізінен «бизнес періштелер» – бос құралдарды орналастыратын барынша ауқатты адамдар. Олар бұл құралдарымен пайда табу үшін немесе оларға биржада ойнап, тәуекел ету ұнағандықтан үлкен тәуекелді жобаларды инвестициялауға дайын.
«Бизнес періштелер» тәуекелінің төмендеуіне басқалардың есебінен жетеді, яғни бірден бірнеше инновациялық жобаларды инновациялау арқылы және сол жобалардың ішінде біреуі міндетті түрде үлкен көлемде пайда әкелетін мүмкіншілігі. Бірақ олар әрқашан ірі инновациялық жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік ала бермейді.
Мұндай мәселелерді шешуге арнайы инвестициялық синдикаттар құрылады, яғни бірнеше инвестициялардың бірігуі жүзеге асады. Көбінесе осындай синдикат құрылуының инициаторы өз күшінің арқасында бірнеще бизнес періштелерді бірге шығаратын жеке тұлға болып табылады. Нәтижесінде жаңа компанияларға жеке тәуекелін төмендете отырып, үлкен көлемде қаражат салуға мүмкіндік пайда болады.
Ресми сектор
Венчурлық капиталдың қоры-бұл бірнеше заңды және жеке тұлғалардың ұзақ және қысқа мерзімді жобаларға инвестиция салу үшін уақытша біріккен құралдары, тәжірибелері мен іскерлік байланыстары.
Осы себептен қорлар ашық және жабық болады. Жабық қорларда капитал иелерінің тіркелуі біткен соң, құралдардың көлемі мен акционерлердің тізімі тұрақтанады. Мұндай қорлар 5-10 жыл өмір сүреді. Бұл уақыт аралығында инвесторлар инвестицияланған компанияның дамуының нәтижесінде толығымен өз құралдарын қайтарады әрі пайда табады .Ашық қорларда капиталтжаңа акционерлердің қосылуымен артып отыруы мүмкін және осыған байланысты мұндай қорлардың өмір сүру ұзақтығы қатал түрде шектеулі болмайды.
