Түркістан қаласы Ішкі саясат бөлімі «Жастар ресурстық орталығы» КММ-нің мамандары қоғамдық орындарында қала жастарына интернет алаяқтық пен қаржылық пирамидаларға алданбауға арналған үнпарақтар таратты.

Түркістан қаласы Ішкі саясат бөлімі Жастар ресурстық орталығы қазіргі таңда белең алып жатқан алаяқтардан сақтану жолдарына үнпарақтар арқылы түсіндірме жасады.
Орталық тарапынан адамдардың көпшілігі кез келген затты сату немесе алу үшін арнайы сайттарды пайдаланатынын. Мысалы бір адам өзінің автокөлігін сату үшін арнайы сайтқа хабарландыру береді. Көп өтпей оған біреу хабарласып: «Маған сіздің көлігіңіз ұнап тұр. Сатып алайын деп едім», – дейді. «Жақсы, келіп көруіңізге болады», – дейді сатушы. Бірақ, анау: «Мен барғанша сатып жібермейсіз бе? Мен Ресейде едім. Сізге барам дегенше 2-3 күн өтеді. Сондықтан, сізге 100 мың теңге кепілақы беріп қояйын. Сөйтіп, мен алып кеткенше сатпай ұстап тұрсаңыз», – дейді. Клиенттің табыла кеткеніне қуанған адам да көп ойланбастан оған банк картасының нөмірін береді. Сәл уақыттан кейін қайта телефон шалған сатып алушы: «Мен сізге ақша аудардым. Қазір сізге бір хабарлама келуі тиіс. Сол хабарламадағы сандарды маған айтып жіберсеңіз, сізге ақша түседі», – дейді. Негізі, интернет-банкингті пайдаланатын адамдар біледі, ол жерде түрлі операцияларды орындағанда, банк код жібереді де, астында «Ешкімге бермеңіздер» деп жазып қояды. Бірақ, бұл кісі болса келген кодты айта салып, алаяққа алданып, сан соғып қалды. Өйткені, осы код арқылы әлгі адамның интернет-банкингіне кіріп, оның есеп-шоты бойынша кез келген операцияны жасай беруге болады.

Бұдан бөлек, «Халық банктің» банкоматтарында «Қолма-қол ақшаны картасыз алу» жаңа қызметі қолжетімді болды. Енді төлем картасынан қолма-қол ақшаны алу үшін мобильді телефонның болғаны жеткілікті, мұнда да оған банкоматтан ақша алу үшін банктен код жіберіледі. Бұл қызмет түрі дұрыс қолданған тұтынушылар үшін өте тиімді. Алайда осы қызмет түрі бойынша да екі-үш айдың ішінде қаншама адамдар алаяқтарға алданған екен. Алаяқтар алдымен адамдардың сеніміне кіріп алады да, сосын «келген парольді айтып берсеңіз» дейді. Парольді қолына алған алаяқ оның шотындағы ақшаның бәрін өзіне аударып алады немесе қолма-қол шешіп алады.

Интернет-дүкендермен байланысты алаяқтықтар да көп кездеседі. Ғаламторда, әлеуметтік желілерде әртүрлі заттар, киім-кешек, телефон, басқа да тұрмыстық бұйымдарды арзан бағада сатамыз деп жарнамалап жататындар бар. Олардың арасында шынымен интернет арқылы сауда-саттық жасайтындармен қатар, алаяқтықпен айналысатындар да аз емес. Мысалы, соңғы кездері «iPhone-6» немесе «iPhone-7» телефондарын өтірік жарнамалап: «5 телефон ғана қалды, негізі 260-300 мың тұрса, біз өз бағасына 180 мыңға береміз», – деп қызықтырады. Соған алданғандар алаяқтарға «QIWI-әмиян» («QIWI-кошелек») арқылы ақшасын аударады. Міне, бұл енді банк арқылы емес, QIWI-әмиянмен жасалатын интернет алаяқтықтың түрі. Интернет алаяқтықтың бір түрі – фишинг. Бұл – интернет пайдаланушының жеке мәліметтерін (логин мен пароль) жасырын алу. Қаскүнемдер алдымен танымал брендтердің немесе банктердің атынан жаппай электронды хаттар таратады. Негізі, айта кететін нәрсе, электрондық адресіңізге өзіңізге қатысты емес, сіз білмейтін мекенжайлардан келген хаттарды ашпаған жөн, ашқан күннің өзінде ол жерде көрсетілген сілтемелерге кірудің қажеті жоқ. Ондайларды мүмкіндігінше сол келген бойында жойып отыру керек және міндетті түрде вирусқа қарсы бағдарламаларды қолданған жөн.

Мысалы, сізге байланыс операторларының атынан осындай жалған хат келеді. Егер сол хаттың ішінде көрсетілген сілтемені бассаңыз болды, сіздің компьютеріңізге вирус кіріп кетуі мүмкін. Тіпті, вирус кірмесе де, сілтеменің ішінде «Қауіпсіздікті сақтау үшін логин мен пароліңізді қайта енгізіңіз немесе өзгертіңіз» деген сияқты жазу болады. Ол жерге өзіңіздің логиніңіз бен пароліңізді жазсаңыз – осы мәліметтеріңізді қаскүнемдердің қолына ұстаттыңыз деген сөз. Бұл жерде алаяқтар интернетте, әлеуметтік желілерде танымал демеушілердің, қайырымдылық қорларының атынан мұқтаж адамдарға көмек көрсету туралы жарнамалар береді. Өздері сол қорлардың сайтының не аккаунтының тура көшірмесін жасайды. Көп адамдар оның жалған сайт екенін білмей қалуы мүмкін. Тек, реквизит нөмірлері ғана басқаша болады. Көмек көрсеткісі келген адам қорлардың шын сайтына кірдім деп ойлап, ақшаны алаяқтардың шотына аударып жіберіп жатады. Сондықтан қорларға қаражат аударамын деген адам алдымен оның иелерімен сөйлесіп, аударылатын есепшот нөмірін тексеріп алып қана көмек қолын созуы тиіс.

SMS-алаяқтық бұл да соңғы уақытта көп болып жүрген алаяқтық қылмысқа жатады. Мәселен, сізге телефон немесе теледидар секілді бағалы заттар сататын белгілі компаниялардың немесе туристік фирмалардың атынан хабарлама келеді не телефон шалады да: «Сіз бағалы сыйлық ұттыңыз», «Шетелге жолдамаға ілігейін деп тұрсыз» деп қызықтырады. Мысалы тұрмыстық техника сататын белгілі дүкеннің атынан «Құттықтаймыз! Сіз жүлделі болдыңыз! Толық ақпарат алу үшін мына нөмірге хабарласыңыз» деген SMS-хабарлама келеді. Қазекең мұндай батпан құйрықты құр жіберсін бе, ол не жүлде болды екен деп звондаса: «Сіз біздің тауарларымызды алған тұрақты клиентіміз болып келесіз. Біріншіден, сізге сол үшін алғыс айтамыз. Екіншіден, біз өз клиенттеріміз арасында жүлде ойнаттық. Соның ішінен сіз ұтып тұрсыз. Сізге плазмалық теледидар сыйламақшымыз. Енді оны сізге жеткізу үшін 5 мың теңге жол шығынын төлеу қажет», – дейді. Ол QIWI-әмиянмен ақшаны аударып жібереді. Сәлден кейін тағы қоңырау шалып: «Кешіріңіз, біз қателесіппіз, 5 мың теңге тек рәсімдеу үшін ғана екен. Ал, жол шығыны – 10 мың теңге», – дейді. Бұл болса: «Жарайды», – деп оны да аударады. Сосын бұдан мекенжайын сұрап, 4-қабатта тұратынын білгенде: «Кешіріңіз, 4-қабатқа шығару үшін жұмыскерлерге әр қабатына мың теңгеден 4 мың теңге төленуі тиіс», – дейді. Әлгі кісі: «Мен өзім-ақ барып алып кететін едім ғой», – десе, «Жоқ, біз өзіміз апарып береміз», – деп тағы 4 мың теңгені аудартып алған. Онымен тоқтамай тағы бір-екі мәрте хабарласып, ақша төлеудің жолдарын айта бастаған. Алданғанын сезіп ашуланып ұрса бастағанда телефон тетігін дереу қойып тастаған, содан соң ол нөмір сөндірулі болған. Осындай алаяқтықтарға бүгінде елімізде көп адам алданып қалып жатыр. Өмірде болып жатқан интернет алаяқтық жағдайлары статистикада тіркелген көрсеткіштен әлдеқайда көп екені белгілі. Бірақ адамдар оған мән бере бермейді. Мәселен, сіздің компьютеріңізге немесе смартфоныңызға вирус кіреді де, браузеріңізді бұғаттап тастап, ол жерге өзінің браузерін жүктеп қояды. Сіз оған кіргенде бағдарламалардың бәрі толықтай істен шығады да, экранға: «Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі хабарлайды. Сіз осындай заңсыз сайтқа кіргеніңізге байланысты компьютеріңіз бұғатталды. Сол үшін айыппұл төлейсіз (10-15 мың теңге), сонда сізді бұғаттаудан шығарамыз», – деп жазылады. Осыған көп адамдар, әсіресе, интернеттегі әр сайтқа қызығып кіре беретін жасөспірімдер тап болып қалады да, үйіндегілерге айтпау үшін көрсетілген шотқа ақша төлеп жатады. Естеріңізде болсын, мемлекеттік органдар компьютерді не смартфонды бұғаттамайды. Ішкі істер министрлігінің бұндай хабарламаларға қатысы жоқ. Интернет алаяқтықпен айналысып, мұндай қылмыс түрін жасаған адамның мүлкi тәркiленiп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан үш жылға дейінгі мерзімге айыра отырып немесе онсыз, төрт мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не төрт жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Ақпараттық жүйелерді пайдаланып алаяқтық жасайтындарға алданып қалмау үшін интернетте керемет тауарлардың жарнамаланып жатқанын көргенде оны сатып алуға бірден талпынбаған дұрыс. Мұндай жағдайда, ең біріншіден, сол тауар алатын сайт қандай сайт, жалған емес пе, соны анықтауға тырысуымыз керек. Оның мекенжайы, телефондары бар ма, соған қараймыз. Егер болып жатса, оған хабарласып, сатушысымен сөйлесуіміз қажет. Осы сайтта бұл тауарды бұрын алған адамдардың пікірлері бар ма, олар не дейді, осыған да назар аударған артық болмайды. Осындай жан-жақты ақпараттарды анықтап алғаннан кейін ғана ақшаны төлеуімізге болады. Ал, жалған интернет-дүкендерге алданып қалып жатқандардың көбі «дүкеннің» егжей-тегжейін қарап тексеріп жатпай-ақ, сайтта көрсетілген шотқа ақшаны жібере салады. Тағы бір мәселе әрбір интернетке қосылған компьютерде, планшетте вирусқа қарсы бағдарламалар міндетті түрде болғаны дұрыс. Өйткені ол сізге қажетсіз, күмәнді, сіздің бағдарламаларыңызға тікелей зиян келтіретін бөтен файлдарды тез анықтап, бәрін өзі-ақ жойып отырады немесе сізден сұрап отырады. Банктер болсын, құқық қорғау орындары болсын, жеке тұлғаларға телефонмен хабарласып немесе мессенджермен жазып, логин, пароль секілді құпия мәліметтерді сұрамайды. Тіптен, қажет болған жағдайда, банк қызметкері сізге хабарласып, бар мәселені нақтылау үшін «біздің кез келген бөлімшемізге келіп кетіңіз» деп өтінуі мүмкін. Өйткені телефон арқылы ондай мәселелер шешілмейді. Алаяқтық схемасы қарапайым: кез келген адамның әлеуметтік желідегі жалған аккаунты жасалады. Сол арқылы оның жақын туыстарына, достарына не өзге таныстарына хат жазу арқылы белгілі бір банк картасына ақша аудару сұралады. Мұндай деректер әсіресе Telegram мессенджерін пайдаланушылар арасында жиілеген. Егер интернет алаяқтарға алданып қалғанымызды білген жағдайда алаяқпен ұрысып-керіспей, онымен байланысты мейлінше созуға тырысу керек. Шұғыл түрде өз картаңызды бұғаттап, банктік қосымшадағы жеке кабинетіңіздің, электрондық поштаңыздың, әлеуметтік желілердегі аккаунттарыңыздың паролін ауыстыруды кейінге қалдырмаңыз. Оған қоса, егер алаяқтар сіздің шотыңыздан ақшаны шешіп үлгерсе, дереу өз банкіңізге, сондай-ақ құқық қорғау органдарына жүгініңіз. Банк картаны бұғаттап, қайта жаңасын шығарады. Сондай-ақ, алаяқтардың сіздің атыңызға жалған қарыз ресімдемегеніне көз жеткізу үшін, міндетті түрде кредиттік бюроларда, ХҚКО-да немесе egov.kz сайтында дербес кредиттік есепті алып, оны мұқият қараңыз. Алданып, оның алаяқ екенін білген болсаңыз: «Қазір менде ақша жоқ еді, бір жерден алып келейін, жарты сағаттан кейін немесе ертең хабарласа аласыз ба?» деген секілді онымен қарым-қатынасты созудың амалын жасау қажет. Яғни, ол телефондарын өшіріп, мүлдем жасырынып кетуіне жол бермеуге тырысқан жөн. Сол секілді терминалмен төлеген чектерді, әлеуметтік желіде, мессенджерлер арқылы сөйлескен диалогтарыңыз болса, оларды да сақтап, дереу арада құқық қорғау органдарына жүгіну қажет. Бұл мәліметтер алаяқты тезірек құрықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар интернет жүйесі арқылы келген сілтеме бойынша өткен кезде мекенжай жолына, яғни доменнің дұрыстығына, акция жүргізетін ұйымның не компанияның ресми атауындағы артық символдарға назар аудару керек. Әлеуметтік желілердегі өз профиліңіздің дербестігін баптауларда байланыс деректерін (қызметтік және жеке телефон нөмірі) көпшілікке қолжетімді етпеген дұрыс. Мобильдік нөмірді (бизнес-аккаунт) көрсету қажет болған жағдайда, жеке және жұмыс нөмірлерін бөлу қажет, яғни жеке нөмірді туыстармен және жақындармен байланысу үшін ғана пайдаланған дұрыс. Есептік деректеріңізді үнемі тексеріп, көп факторлы аутентификация пайдаланылатын сенімді парольдерді қолданыңыз. Браузерде, операциялық жүйеде және мобильдік құрылғыларда пайда болатын түрлі терезелер мен хабарламаларға қатысты абай болыңыздар. Банк картаңыздың деректерін сақтап, картаның сыртқы жағындағы 3 санды CVV/CVC-кодын ешкімге айтпаңыз. Сондай-ақ, банктен келіп түсетін SMS-кодты ешбір жағдайда бейтаныс жандарға хабарламаңыз. Интернетке қол жеткізудің ашық қоғамдық Wi-Fi-нүктелеріне сенбеңіз, сонымен қатар өз аутентификациялық деректеріңізді қорғалмаған сымсыз желілер арқылы енгізбеуге тырысыңыз. Бопсалаушылардың телефон бойынша талаптарын орындамаңыз, ал егер Сіз интернет алаяқтардың құрбаны болсаңыз, ең жақын полиция бөліміне барыңыз немесе 102 телефоны арқылы дереу жүгініңіз. Жеке деректерді, жеке куәлік деректерін, банк карталарының деректерін және тағы басқа мәліметтерді қамтитын құжаттарыңыздың көшірмелері мен банк картасының суретін ешкімге жібермеңіз. Күдікті интернет-ресурстар немесе ақшалай пайдаға үміттендіретін сілтемелер айқындалған жағдайда KZ-CERT қызметіне хабарлаңыз.

ҚР ІІМ Криминалдық полиция департаменті киберқылмысқа қарсы күрес орталығының басшысы Жандос Сүйінбай алаяқтықтан сақтану жолдарымен бөлісті.

Елімізде алаяқтықтардың құрбаны болған адамдар көп. Олардың басты себебі, азаматтардың циярлық сауаттылығының өте төмен болуында. Негізінен, алаяқтардың құрбаны – үлкен жастағы қариялар мен сауаты төмен адамдар. Ал, осындай интернет алаяқтықтардан қалай сақтанамыз?

Бұл туралы маман төмендегідей кеңестерді ұсынады:

– Алдымен ақшаны қауіпсіз шоттарға аудару немесе несиені рәсімдеу туралы өздерін банк немесе құқық қорғау органдарының қызметкері ретінде таныстырған адамдардың телефон арқылы нұсқаулықтарына құлақ түрмеу қажет. Құқық қорғау органдары арнайы операцияларды телефон арқылы жүргізбейтінін есте сақтаңыздар!

– өздерін банк, полиция қызметкерлері ретінде таныстырған адамдарға дербес деректерді, пластикалық карталардың деректемелерін, аударымдар туралы түбіртектерді, әсіресе кодтар мен құпия сөздерді хабарламаңыз;

– белгісіз және тексерілмеген сайттарға және басқа желі көздері арқылы жеке деректерді бермеңіз. Тексерусіз алдын ала төлем жүргізбеңіз. Тауарды алғаннан кейін ғана төлем туралы келісуге тырысыңыз;

– күмәнді шарттар бойынша аударымдарды жүзеге асырмаңыз, айқын табыс көзінсіз қаржы схемаларынан сақ болуға тиіссіз;

– қосымшаларды орнату үшін тек ресми Aп стор (App store), Плэй маркет (Play market) көздерін пайдаланыңыз;

– Белгісіз адамдардан келіп түскен сілтеме бойынша өтпеуге тиіс. Көбінесе алаяқтар төлем жасау үшін фишингтік болып табылатын сілтеме бойынша өтуді ұсынады;

– банкинг қызметіне қол жеткізу құпия сөздерін жиі өзгертіп отырыңыз, 3D-қорғауды және банктер ұсынатын басқа қауіпсіздік шараларын қолданыңыз;

– өз шоттарыңыздағы ақша қозғалысын жиі тексеріп тұру қажет.

Сондай-ақ, осындай алаяқтар хабарласқан жағдайда ресми өкілдіктерден сұрау жүргізіп, хабарласқан нөмірдің қызметкерлер базасында тіркелгені туралы ақпарат алуға болады.Интернет алаяқтықпен айналысқан адам Қылмыстық кодекстің 190-бабы 2-бөлігінің 4-тармағына сәйкес 4 жылға дейін, ал қылмыстық топ құрамы 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.

Бөтен адамның мүлкін жымқыру, теріс жолмен алдау не болмаса заңсыз жеке бастың өзге де мүддесiне орай жымқыру, жою, бүлдiру көшіру бұл алаяқтық болып есептеледі. Жалпы қазіргі қоғамда алдау, сенімге қиянат жасау, біреудің ала жібін аттау, бөтен мүлікті ұрлау кең таралған қылмысқа айналып отыр. Оның ішіндегі қоғамға кері әсерін тигізіп жатқан алаяқтықтың өте қауіптісі — ол интернет арқылы жасалатын алаяқтық. Ұялы телефонның әр жағында халықпен интернет арқылы кері байланыс жасап сауда-саттықпен қызмет көрсетіп, сондай-ақ өздерін банк қызметкері ретінде таныстырып, бөтен біреудің атынан онлайн-несие рәсімдеу арқылы жасалатын қылмыстар болып отыр. Интернеттің арқасында күнін көріп жүрген алаяқтардың қылмыстық іс-әрекеті, әдіс-тәсілдері күнделікті өзгеріп, жаңарып отырады.

Қылмыстық кодекстің 190-бабы екінші бөлігінің төртінші тармағында интернет-алаяқтық үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген. Аталған қылмыстың құрбаны болудан сақтану жөнінде қанша түсіндіру жұмыстары жүргізілгенімен, тұрғындар салымдар салу арқылы оңай олжа табу, басқа өңірлерден арзан затқа қол жеткізу мақсатында ақша аударымдарын жасап, алаяқтардың тұзағына іліну фактілері толастамай, үдей түсуде.Бұл фактілердің алдын алу үшін бірінші сақтық танытқан жөн. Сақтансан сақтаймын деген. Адам тек өзің-өзі ғана алаяқтықтан аман алып қала алады. Алаяқтың арбауына берілмей, сергелдеңге түсуден сақтану өз қолыңызда. Сақтан сансақтаймын деген.

Қылмыскерлер ақша жымқыру мен жеке мәліметтерді алуға, аккаунттар мен электронды шоттарға қол жеткізуге бағытталған әрекеттерді жасап келеді. Тәжірибе көрсеткендей, бір алаяқтың соңынан заңсыз әрекеттердің тұтас тізбегі жалғасып жатады. Қылмыс жасау үшін түрлі банк шоттары, карталар, сондай-ақ басқа адамдарға рәсімделген абонеттік нөмірлер пайдаланылады. Қылмыстардың жалпы ауқымында 10 пайыздан астамы алаяқтыққа тиесілі.

Осы орайда интернет алаяқтарынан сақтану үшін мамандар келесі кеңестерді ұсынады:

Интернет жүйесі арқылы келген сілтеме бойынша өткен кезде мекенжай жолына, яғни, доменнің дұрыстығына, акция жүргізетін ұйымның не компанияның ресми атауындағы артық символдарға назар аудару керек.

Әлеуметтік желілердегі өз профиліңіздің дербестігін баптауларда байланыс деректерін (қызметтік және жеке телефон нөмірі) көпшілікке қолжетімді етпеген дұрыс. Мобильдік нөмірді (бизнес-аккаунт) көрсету қажет болған жағдайда, жеке және жұмыс нөмірлерін бөлу қажет, яғни, жеке нөмірді туыстармен және жақындармен байланысу үшін ғана пайдаланған дұрыс.

Есептік деректеріңізді үнемі тексеріп, көп факторлы аутентификация пайдаланылатын сенімді парольдерді қолданыңыз.

Браузерде, операциялық жүйеде және мобильдік құрылғыларда пайда болатын түрлі терезелер мен хабарламаларға қатысты абай болыңыздар.

Банк картаңыздың деректерін сақтап, картаның сыртқы жағындағы 3 санды CVV/CVC-кодын ешкімге айтпаңыз. Сондай-ақ, банктен келіп түсетін SMS-кодты ешбір жағдайда бейтаныс жандарға хабарламаңыз.

Интернетке қол жеткізудің ашық қоғамдық Wi-Fi-нүктелеріне сенбеңіз, сонымен қатар өз аутентификациялық деректеріңізді қорғалмаған сымсыз желілер арқылы енгізбеуге тырысыңыз. Бопсалаушылардың телефон бойынша талаптарын орындамаңыз, ал егер Сіз интернет-алаяқтардың құрбаны болсаңыз ең жақын полиция бөліміне немесе 102 телефоны арқылы дереу жүгініңіз. Жеке деректерді, жеке куәлік деректерін, банк карталарының деректерін және тағы басқа мәліметтерді қамтитын құжаттарыңыздың көшірмелері бен банк картасының суретін ешкімге жібермеңіз.

Күдікті интернет-ресурстар немесе ақшалай пайдаға үміттендіретін сілтемелер айқындалған жағдайда KZ-CERT қызметіне (1400 (тәулік бойы) нөмірі, қызмет сайты, Telegram мессенджеріндегі «ҚР ақпараттық қауіпсіздігі» тобына не жеке хабарлама жіберу арқылы) хабарлаңыз.

1.Сізге қоңырау шалушы ақша және оны «жоғалтып алмау» туралы әңгіме қозғай бастаса, бірден сөйлесуді үзіп жіберіңіз! Банк қызметкері сіздің құпия деректеріңізді ешқашан сұрамайды және бірінші болып қоңырау шалмайды. Егер олар операцияны күдікті деп санаса, онда олар сіздің шотыңызды бірден бұғаттап, кейіннен оның анық-қанығына жетеді. Сізбен қаржы алаяқтарының хабарласқанына көз жеткізу үшін, бірден өзіңізге қызмет көрсетілетін банкке жедел желі нөмірі арқылы хабарласыңыз. Ешқашанда телефон қоңырауы келіп түскен нөмірге қайта хабарласпаңыз. Алаяқтар кез келген тіпті төрт таңбалы телефон нөмірлерін де заманауи технологиялардың көмегімен ауыстыруды үйреніп алған.

Бірінші болып қоңырау шалған адамға өз деректеріңізді беруге асықпаңыз, банкте деректеріңіздің онсыз да бар екенін ұмытпаңыз! Шын мәнінде банкте жұмыс істейтін банк менеджері сізге хабарласып, тегіңізді; паспорт деректеріңізді; қандай картаның рәсімделгені, онда қанша ақша қалғанын нақтыламайды. Банкте сіздің толық қаржылық досьеңіз – кредиттік тарихыңыз бар. Сондықтан да банктің қызметкерлері ешқашан телефон арқылы осы мәселелер бойынша хабарласпайды. Бұл ақпарат тек алаяқтар үшін ғана маңызды болып келеді. Есіңізде болсын, банктер клиенттерден: карточканың толық нөмірін; оның жарамдылық мерзімін; CVC/CVV; интернет-банкингтің логині мен паролін; код сөзін, SMS-хабарламаның кодын телефон арқылы сұрау үшін ешқашан қоңырау шалмайды. Банк бұл деректерді сіз өзіңіз қандай да бір мәселені шешу үшін сол жерге қоңырау шалған жағдайда ғана сұрата алады. Мысалы, шетелге барған кезде картаны бұғаттан шығару үшін, қайта шығарылған картаны қайдан алуға болатындығын нақтылау және т.с.с. Егер олар сізге қоңырау шалып, өзін банк қызметкері ретінде таныстырып, осындай ақпаратты сұраса, тіпті автоматты жауап бергішке айту керек болса да, күмән жоқ – бұл алаяқтар.
Егер телефон алаяқтары сізді қорқытуға тырысса, үрейленбеңіз! Сіздің картаңызбен күрделі мәселе бар деген үрей тудыратын мәлімдемеге ең жақсы жауап: «Мен қазір тексеру үшін банкке қоңырау шаламын немесе өзім барамын». Қоңырау шалушы бірден телефонды өшіретініне сенімді болыңыз.
Аяушылық ойыны. Басқа алаяқтық схемасы қайырымдылық тақырыбымен байланысты. Мысалы, әлеуметтік желілерде сізді мұқтаж жандарға, жануарларға көмектесуге шақыруы мүмкін немесе көшеде қолдарында балалардың, мысықтардың немесе иттердің суреттері жабыстырылған мөлдір қораптары бар жастар келіп көмек сұрауы мүмкін. Олар өздерін еріктілер ретінде таныстырып, қайырымдылық үшін ақша жинап жатқандығын айтады. Бұл ретте олар елдегі және әлемдегі болып жатқан соңғы оқиғаларға сілтей отырып, кез келген ұран айтуы мүмкін. Олардың басты мақсаты – сіздің аяушылық сезіміңізді ояту арқылы сізден неғұрлым көп қаражат алу. Егер сіз оларға сеніп, онлайн режимде олармен байланыс орнататын болсаңыз, онда қаскөйлер сізді фишингтік сайтқа өтіп, өз төлем деректеріңізді сонда қалдыруға мәжбүр етуі мүмкін. Немесе кибералаяқтарға сіз және сіздің шоттарыңыз туралы маңызды ақпаратты беретін шпиондық софт жүктеуге мәжбүрлеуі мүмкін. Сондықтан қазіргі уақытта емдеу және басқа да жеке куәлікті талап етіп, оның көшірмесін түсіріп алатын мекемелерге тыйым салу кажет. Керекті деректерді адам өзі де айтып беруіне болатынын жеткізіп. Интернет алаяқ­тықтың жолын кесудің көп амалының бірі осы екененін жастар назарына түсіндірілді.